میراث‌آریا: ماه محرم پر از آیین‌هایی است که مردم در مناطق مختلف بر اساس باورها و سنت‌های خود برای عزای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا برگزار می‌کنند. این آیین‌ها با وجود اینکه در بطن خود شبیه هم هستند و همه با یک هدف اجرا می‌شوند اما کم و کیف آنها براساس جغرافیا و فرهنگ مردم متفاوت است. آیین‌هایی که در طول قرن‌ها و سال‌ها به رسوم جدایی ناپذیر فرهنگی تبدیل شده‌اند و اکنون از افراد کهنسال تا کودکان جزئیات آنها را در ناخودآگاه خود ثبت کرده و هرساله مانند یک وظیفه به آن عمل می‌کنند.

اردبیل یکی از مناطقی است که رسوم مرتبط با عزاداری‌های ماه محرم در این خطه زبانزد خاص و عام است و حتی در بسیاری از موارد مورد توجه افراد غیر بومی، گردشگران، مستندسازان و محققان فرهنگ عامه نیز قرار می‌گیرد. عزاداری‌های ماه محرم در اردبیل زودتر از فرارسیدن این ماه آغاز می‌شود و یکی از اولین آیین‌ها را می‌توان در سالروز شهادت مسلم بن عقیل دید که دستجات عزاداری در این روز اولین مراسم‌های خود را برگزار می‌کنند. پس از آن 27 ذی‌الحجه و شروع آیین کهن طشت‌گذاری یکی دیگر از مراسمات ریشه‌دار اردبیلی‌ها است که عزای حسین (ع) با آن رسما شروع می‌شود. این رسوم و آیین‌ها برای هر روز و هر بخش از عزاداری‌های ماه محرم ادامه دارد و قوانین نانوشته‌ای که اهالی به آن‌ها تسلط دارند با همراهی مردم و سازمان‌دهندگان مردمی در این مدت به دقت اجرا می‌شوند.

تعداد زیادی از این آیین‌ها آنقدر ریشه در تاریخ و فرهنگ مردم و منطقه دارد که واجد ارزش ثبت در فهرست آثار ناملموس ملی بوده و در حافظه تاریخی کشور به ثبت رسیده‌اند. با شروع ماه محرم و در قالب یکی دیگر از آیین‌های کهن و ثبت ملی، عزاداری اهالی محلات شش‌گانه اردبیل در بازار تاریخی آغاز می‌شود، همزمان با این آیین‌ها در گوشه گوشه استان، در میان عشایر و اهالی شهرستان‌های مختلف نیز رسم و رسومی برای عزاداری برقرار است که هرکدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند و با فرهنگ بومی مردم گره خورده‌اند.

اما یکی از آیین‌هایی که در اردبیل برگزار می‌شود و مختص روز تاسوعا یعنی 9 محرم است آیین «شمع پایلاما» یا همان آیین شمع‌گردانی است. شمع پایلاما هم مانند چندین آیین دیگر در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده و به نظر می‌رسد که یکی از آیین‌های ریشه‌دار اردبیلی‌ها است. تا جایی که بسیاری بر این باورند که آیین شمع پایلاما قدمتی بیش از هزار ساله دارد.

روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در اردبیل حال و هوای دیگری دارد، اوج عزاداری‌ها و ابراز ارادت مردم این خطه به شهدای عاشورا و امام حسین (ع) در این دو روز شکل می‌گیرد. حرکت دسته‌های عزاداری، شبیه‌خوانی در روز عاشورا و مراسمی از این دست در طول این دو روز اجرا می‌شود، اما مردمی که هشت روز ابتدایی ماه محرم را به شکل‌های مختلف به عزاداری پرداخته‌اند، در بعد از ظهر روز تاسوعا آیین شمع گردانی را به جا می‌آورند.

شمع پایلاما معمولا از ظهر تاسوعا شروع می‌شود و تا غروب ادامه دارد، عزاداران معمولا به صورت گروهی 41 مسجد یا محل شمع‌گذاری را با پای پیاده طی می‌کنند و در هر یک از این محل‌ها شمعی را روشن می‌کنند. در گذشته شمع‌گردانان معمولا کیفی به دوش داشتند که از محصولات صنایع‌دستی این منطقه و از جنس گلیم یا جاجیم بوده و شمع‌های نذری را داخل آن می‌گذاشتند. انتخاب محل شمع‌گذاری متغیر است و هر فردی با توجه به محل سکونت خود و مساجد نزدیک، 41 محل را انتخاب می‌کند. بزرگان و ریش سفیدان می‌گویند که دلیل روشن کردن شمع در 41 محل به وقایع بعد از روز عاشورا برمی‌گردد، عزاداران اردبیلی 41 شمع را به یاد 41 منزلی که اسرای کربلا در مسیر شام و در تاریکی طی کردند روشن می‌کنند. عشق و اراداتی که با این کار به امام حسین (ع) و یاران آن حضرت در روز عاشورا نشان داده می‌شود، در بین اهالی مرسوم است که برای آیین شمع پایلاما نذر می‌کنند و حاجت‌های خود را به این آیین گره می‌زنند.

آیین‌های عاشورایی وجه اشتراک و تمایزی دارند، همه این آیین‌ها براساس عزاداری برای شهدای کربلا شکل گرفته‌اند اما در میان آنها، هرکدام فلسفه‌ای دارد و به واقعه و یا داستانی از سرگذشت عاشوراییان اشاره می‌کند. برای مثال آیین طشت‌گذاری با اشاره به اهمیت آب در واقعه کربلا و اقدام جوانمردانه امام حسین (ع) در مقابل لشکر حر بن یزید و سیراب کردن آنها در روز 27 ذی الحجه برگزار می‌شود. آیین شمع‌گردانی هم به لحظات تاریک اسرای کربلا بعد از شهادت امام حسین (ع) و 72 یار با وفای او، ارجاع دارد.

عزاداری مردم اردبیل در ماه محرم و صفر همراه با خلوص نیت و صفای باطنی برگزار می‌شود که آیین‌های این خطه را به یکی از زیباترین آیین‌ها در پاسداشت مقام شهدای کربلا تبدیل کرده است.

گزارش: توحید سیف

انتهای پیام/